Według szacunkowych danych, w Polsce można mówić o milionach opiekunów nieformalnych/rodzinnych/faktycznych. Jest ich co najmniej tyle samo, co osób niesamodzielnych, wymagających stałej opieki. Rodzinni opiekunowie samotnie, często przez wiele lat, zmagają się z chorobą bliskich i własną bezradnością. Pełnią istotną, a jednocześnie nie w pełni docenianą rolę. Ważni są nie tylko dla swoich bliskich, ale także dla systemu opieki zdrowotnej i społecznej, bowiem uzupełniają działania opiekunów zawodowych. Wielu „cichych opiekunów-bohaterów”, nie istnieje w systemie. Ich podopieczni nie mają orzeczenia o niepełnosprawności, nie dostają więc świadczeń ani systemowego wsparcia [1]. Wielopoziomowe wsparcie dla opiekunów jest konieczne z wielu poważnych i wzajemnie powiązanych powodów – społecznych, demograficznych, ekonomicznych oraz systemowych, wynikających przede wszystkim z kluczowej, ale jednocześnie obciążającej roli, jaką pełnią opiekunowie nieformalni (głównie członkowie rodziny) w polskim systemie opieki nad osobami niesamodzielnymi. Skutki tej opieki dotykają nie tylko ich samych, ale także całe społeczeństwo.
Starzejące się społeczeństwo i zwiększające się zapotrzebowanie na opiekę.
Polska, podobnie jak większość krajów europejskich, zmaga się z szybkim procesem starzenia się społeczeństwa. Wydłużanie się czasu trwania życia i rosnąca liczba osób starszych, w tym osób z niepełnosprawnościami, mają decydujący wpływ na wzrost zapotrzebowania na opiekę. U osób starszych powszechna jest wielochorobowość, która narasta z wiekiem, często dotykając kilku różnych układów (np. neurologiczno-psychiatrycznych, oddechowych). Prawie 90% osób starszych leczy się z powodu przewlekłej choroby lub dolegliwości. To wymaga kompleksowej oceny i zintegrowanego podejścia do opieki. Dane wskazują, że około 2% osób w wieku 65 lat i więcej nie jest w stanie samodzielnie wykonać podstawowych czynności dnia codziennego, a ponad 10% wymaga znacznej pomocy innej osoby. Ten problem dotyczy niemal co szóstej osoby starszej mieszkającej we własnym gospodarstwie domowym, a zagrożenie jego wystąpieniem – co drugiej. Osoby w wieku 80+ to grupa, która najczęściej wymaga stałej opieki, a jej liczebność gwałtownie rośnie (tzw. „srebrne tsunami”). Ten wzrost populacji w wieku zaawansowanym, oprócz zwiększonej chorobowości przewlekłej, prowadzi do spadku zdolności poznawczych i funkcjonalnych u seniorów. Ponad jedna trzecia (36%) najstarszych seniorów (powyżej 85 lat) ma poważne ograniczenia w wykonywaniu codziennych czynności, co jest podobnym problemem, podobnie jak w innych krajach UE [2]. Stan zdrowia mężczyzn w wieku senioralnym jest gorszy niż kobiet, co objawia się wyższymi wskaźnikami umieralności i chorobowości szpitalnej, choć różnice te zmniejszają się z wiekiem. Kobiety częściej niż mężczyźni mają problemy z pochylaniem się, dźwiganiem, ciężkimi pracami domowymi czy robieniem zakupów. Wśród przyczyn zwiększonego zapotrzebowania na opiekę i pomoc wymienia się: niesamodzielność i niesprawność funkcjonalną, zaburzenia funkcji poznawczych (demencja: w tym choroba Alzheimera, która jest najbardziej obciążająca ze względu na wieloletni przebieg, postępujący charakter i współistniejące zaburzenia zachowania i psychotyczne; demencja nie jest naturalną częścią starzenia się), zespół słabości (frailty syndrom), zaburzenia zwieraczy (nietrzymanie moczu i stolca), upadki, ból przewlekły, depresja(częstsza na obszarach wiejskich, u kobiet, osób z niskim wykształceniem, gorszą sytuacją materialną, potrzebujących pomocy i odczuwających samotność), problemy z odżywianiem (niedożywienie/otyłość), zaburzenia narządów zmysłów (wzroku i słuchu), choroby układu krążenia.
Dominująca rola rodziny i jej ograniczone możliwości.
Rodzina jest w polskiej rzeczywistości podstawową “instytucją opiekuńczą” działającą na rzecz osób starszych i niesamodzielnych, ponieważ system instytucjonalny nie nadąża za potrzebami. Badania potwierdzają, że jest to zgodne z systemem wartości w polskim społeczeństwie [3]. Aż 91% osób potrzebujących pomocy wskazuje członków rodziny jako jej źródło [4]. To z kolei oznacza, że ciężar opieki spoczywa na opiekunach rodzinnych, których praca jest często niedostrzegana przez system publiczny.Jednak fizyczne i finansowe możliwości rodziny są ograniczone. Rodziny stają się mniej liczne, a wydłużający się czas trwania życia oznacza, że w jednej rodzinie może być jednocześnie więcej niż jedna osoba potrzebująca wsparcia w tym samym okresie [5]. Dawne rodziny wielopokoleniowe, często spotykane jeszcze w połowie XX wieku (z trojgiem lub czworgiem dzieci, rodzicami i dziadkami), rozpadły się, co zmniejsza dostępny potencjał opiekuńczy. Obecnie częściej obserwuje się rodziny z jednym dzieckiem, ale z czworgiem dziadków, a nawet pradziadków. W Polsce utrzymuje się wciąż bardzo wysoki poziom emigracji zarobkowej, tak wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Liczba osób zobowiązanych i zdolnych do udzielenia opieki z przyczyn demograficznych sukcesywnie będzie się zmniejszać. Wymogi rynku pracy i edukacji prowadzą do coraz większej mobilności przestrzennej młodszych członków rodziny. Konsekwencją tego jest samotność, a nawet poczucie osamotnienia u osób starszych, zwłaszcza mieszkających w jednoosobowych gospodarstwach domowych. Odsetek seniorów wskazujących rodzinę jako źródło pomocy zmniejszył się z 93,5% w badaniu PolSenior1 [6] do 91% w badaniu PolSenior2 [7]. To wskazuje, że możliwości rozwoju potencjalnego wsparcia ze strony rodziny ulegają wyczerpaniu. Rodzina ma ograniczone możliwości finansowe na pokrycie kosztów opieki i pielęgnacji. Zmiany społeczne, takie jak osłabienie więzi rodzinnych, zanik rodzin wielopokoleniowych, niska dzietność, wzrost liczby gospodarstw jednoosobowych, migracje, a także sytuacja na rynku pracy utrudniają pogodzenie pracy zawodowej i innych obowiązków z opieką. Należy ponadto pamiętać, że możliwości wykonywania pracy w niepełnym wymiarze godzin, która ułatwiałaby godzenie obowiązków rodzinnych i opiekuńczych, są w Polsce znacznie mniejsze niż w krajach OECD [6] i UE, co dotyczy zwłaszcza kobiet. Niska samoocena sytuacji materialnej seniorów wiąże się z większą liczbą objawów depresyjnych.
Skomplikowane i różnorodne potrzeby osób objętych opieką
Osoby wymagające długoterminowej opieki często charakteryzują się poważnymi deficytami w samoopiece i potrzebują całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych. Mają współistniejące liczne choroby, w tym zaburzenia poznawcze (otępienie), zespół słabości (frailty), ból przewlekły, problemy z odżywianiem, mobilnością i ryzyko upadków. Większe nasilenie zaburzeń poznawczych generuje nie tyko rosnące koszty opieki, zarówno formalnej, jak i nieformalnej, ale stanowi także coraz większe obciążenie dla opiekuna, którym w Polsce jest najczęściej członek rodziny, a chory z otępieniem w zdecydowanej większości przypadków do końca życia pozostaje w środowisku domowym. Koszty opieki społecznej nad chorym z otępieniem są około trzykrotnie wyższe niż koszty opieki zdrowotnej. Z racji wieloletniego przebiegu otępienia, postępującego charakteru schorzenia oraz współistniejących z zaburzeniami poznawczymi zaburzeń zachowania i objawów psychotycznych, nasilających się wraz z czasem trwania choroby, opieka nad chorym z demencją należy do najbardziej obciążających. Zaspokojenie potrzeb tych osób wymaga zarówno dostępu do pomocy medycznej, jak i świadczeń opiekuńczych. Rodzi to pilną potrzebę wsparcia dla opiekunów rodzinnych poprzez wdrożenie różnorodnych rozwiązań systemowych [9].
Obciążenie opiekunów i ryzyko wypalenia.
Sprawowanie długoterminowej opieki jest bardzo obciążające dla zdrowia fizycznego i psychicznego opiekunów. Narażeni są oni na stres, zmęczenie i wypalenie. Opieka nad osobą niesamodzielną wymaga często ogromnego wysiłku fizycznego: podnoszenia, karmienia, kąpieli, pomocy w toalecie, monitorowania stanu zdrowia. Równie wyczerpujące są wyzwania psychiczne: nieustanna czujność, stres, brak prywatności, poczucie odpowiedzialności przez całą dobę. Opiekunowie często rezygnują z własnych potrzeb – snu, odpoczynku, życia towarzyskiego czy wizyt u lekarza – co prowadzi do chronicznego stresu i depresji. Często brakuje im wsparcia informacyjnego, finansowego i medycznego. Może to prowadzić do poważnych dolegliwości i zaburzeń, a nawet chorób psychosomatycznych utrudniających dalszą opiekę. Opiekunowie często wycofują się z życia towarzyskiego, brakuje im czasu na relacje z innymi, nie mogą uczestniczyć w wydarzeniach kulturalnych czy spotkaniach rodzinnych. Taka izolacja społeczna pogłębia się wraz z czasem trwania opieki i brakiem systemowego wsparcia. Od opiekunów często oczekuje się “poczucia misji”, co jest przykładem przemocy kulturowej, a sama ich praca jest często niedostrzegana przez system publiczny, tzn. system publiczny reaguje na ich brak lub skrajną niewydolność. Opiekunowie nieformalni uzupełniają działania opiekunów zawodowych, ale sami nie otrzymują wynagrodzenia za swoją pracę i często brakuje im odpowiedniego przygotowania.
Zespół stresu opiekuna (lub zespół wypalenia u opiekunów) to stan wynikający z nadmiernego obciążenia psychicznego i fizycznego, które wiąże się z pełnieniem roli opiekuna, zwłaszcza w opiece długoterminowej nad osobą niesamodzielną, przewlekle chorą lub starszą. Jest to problem powszechny wśród opiekunów nieformalnych.
Zmęczony i wypalony opiekun nie jest w stanie zapewnić optymalnej opieki, a jego stan psychiczny i fizyczny przekłada się na relację z podopiecznym. W skrajnych przypadkach, nadmierne zmęczenie i obciążenie psychofizyczne mogą prowadzić do zachowań agresywnych. Opiekun ma prawo do pomocy i odpoczynku. Bywa nazywany pacjentem drugiego rzutu. Zaczyna chorować, kiedy umiera jego podopieczny. Trafia do szpitala, bo odzywają się dotychczas lekceważone dolegliwości. Opiekunów rodzinnych dotyka wypalenie. Wywołuje je brak pomocy w pielęgnacji podopiecznego, wsparcia emocjonalnego oraz długotrwałe zmęczenie. Czasami rodzina potrafi się zmobilizować i podzielić obowiązkami. Czasami pomagają bliskie osoby z sąsiedztwa, osiedla, parafii czy innej społeczności. Jednak im dłużej jest potrzebna opieka, tym trudniej o pomoc. Zwykle pozostaje jedna osoba, która ten ciężar przejmuje. Nikt nie pyta jej, jakiej potrzebuje pomocy i w jakiej formie.
Niedostateczny rozwój i dostępność opieki formalnej.
Mimo rosnącego zapotrzebowania, w Polsce występuje niedostateczny rozwój usług opieki długoterminowej. Dostęp do placówek całodobowej opieki (np. domach pomocy społecznej, zakładach opiekuńczo-leczniczych, zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych) jest ograniczony, a czas oczekiwania może wynosić od kilku miesięcy do lat. Usługi opieki środowiskowej (udzielanej w domu) są kontraktowane przez NFZ i udzielane w niewielkiej liczbie, nieadekwatnej do faktycznego zapotrzebowania, co oznacza, że osoby korzystające z tej pomocy mogą być pozbawione wsparcia np. raz w tygodniu (w niedziele i święta). Badanie PolSenior2 wykazało, że znikomy odsetek osób starszych liczy na pomoc ze strony osób reprezentujących podmioty instytucjonalne (opiekunka, pracownik socjalny, pielęgniarka środowiskowa). Jednocześnie nawet ci, którzy jej potrzebują, twierdzą, że w ogóle nie otrzymują wsparcia.
Wobec rosnącej populacji osób starszych w Polsce, a co za tym idzie zwiększającej się liczby osób z otępieniem, konieczne jest tworzenie i rozwój modeli wsparcia we własnym środowisku dla osób z mniej nasilonym otępieniem z zachowaną w pewnym stopniu samodzielnością samooobsługową (np. poprzez budowanie sieci domów pobytu dziennego, wsparcie pracowników ośrodków pomocy społecznej, mieszkania wspomagane).
W przypadku rodzin niewydolnych opiekuńczo lub ich braku konieczne jest także zapewnienie miejsc w ośrodkach opieki długoterminowej dla osób z zaawansowanym otępieniem. Rozpoznanie otępienia w stopniu zaawansowanym powinno umożliwiać objęcie pacjenta opieką hospicjum domowego i stacjonarnego (z gwarancją finansowania tej opieki przez Narodowy Fundusz Zdrowia). Zaawansowane otępienie jest bowiem postępującą i nieuleczalną chorobą, w której profesjonalna opieka paliatywna może przynieść ulgę zarówno osobie chorej, jak i opiekunom. Zapewnienie takiej opieki w warunkach domowych to przede wszystkim zapobieżenie cierpieniu pacjentów i wsparcie dla opiekunów rodzinnych. Brakuje profesjonalnego, systemowego wsparcia dla opieki domowej.
Brak przygotowania i wsparcia merytorycznego.
Opiekunowie rodzinni rzadko posiadają niezbędne umiejętności do zapewnienia skutecznej pomocy, zwłaszcza gdy wykracza ona poza zakres codziennych czynności. Często brakuje im wiedzy medycznej, pielęgniarskiej czy psychologicznej na temat chorób wieku podeszłego, odpowiedniej komunikacji z osobą chorą, radzenia sobie z własnymi emocjami czy sposobów organizacji opieki. Potrzebują informacji, umiejętności praktycznych, jak komunikować się z osobą chorą; jak reagować na jej zachowania; jak pielęgnować osobę przewlekle, obłożnie chorą w domu, zadbać o jej komfort; jak wspierać podopiecznego emocjonalnie i jak być dobrym opiekunem, a przy tym zadbać o siebie, swoje zdrowie i emocje. Dodatkowym utrudnieniem jest brak łatwego dostępu do szkoleń, poradników czy specjalistów, którzy mogliby ich wesprzeć. Szkolenia powinny obejmować między innymi następujące zagadnienia: komunikowanie się z chorym, czynności pielęgnacyjno-higieniczne u chorego leżącego, pomoc choremu przy chodzeniu, przemieszczanie i sadzanie chorych, zasady profilaktyki powikłań związanych z długotrwałym unieruchomieniem (w tym odleżyn, przykurczów itp.).
Opiekunowie osób niesamodzielnych często nie wiedzą, jakie prawa i świadczenia im przysługują, ani jak się o nie ubiegać.
Potrzeba regeneracji i zapobiegania wykluczeniu opiekunów.
Wielu opiekunów musi zrezygnować z pracy zawodowej lub ją ograniczają, co wpływa na ich sytuację finansową, emerytalną i psychiczną. Opieka wytchnieniowa jest odpowiedzią na znikomy dostęp do tego typu usług oferowanych przez nieliczne organizacje. Zapewnienie opieki wytchnieniowej, czyli czasowego odciążenia opiekuna, ma na celu umożliwienie mu odpoczynku i regeneracji, co znacząco poprawia jego sytuację i niweluje ryzyko jego wykluczenia społecznego. Programy opieki wytchnieniowej, choć mają na celu zapewnienie opiekunom wypoczynku i podniesienie ich umiejętności, napotykają na problemy w realizacji, takie jak niejednolite podejście samorządów do naborów i kwalifikacji personelu, nierzetelne weryfikowanie dokumentacji, czy niezgodne z przeznaczeniem wydatkowanie środków.
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne braku wsparcia dla opiekunów.
Brak wsparcia dla opiekunów przekłada się na koszty społeczne i gospodarcze. Rodziny ponoszą znaczne koszty związane z opieką i pielęgnacją osób niesamodzielnych, w tym z odpłatnością za pobyt w domach pomocy społecznej (do 70% emerytury/renty podopiecznego oraz dodatkowe opłaty od najbliższej rodziny, jeśli ich dochód przekracza określone kryterium). Osoby rezygnujące z pracy zawodowej nie płacą składek ZUS, są mniej aktywne ekonomicznie, a w przyszłości będą bardziej narażone na ubóstwo emerytalne. Nie należy zapominać, że zasiłki opiekuńcze w Polsce są niskie i niekompatybilne z kosztami opieki (leki, pieluchy, sprzęt medyczny, rehabilitacja). Często opiekun sam finansuje leczenie (a często musi korzystać z usług prywatnych specjalistów), transport, opiekę dodatkową, co może prowadzić nawet do zadłużenia. Badania wskazują, że osoby w trudnej sytuacji ekonomicznej często i tak korzystają z płatnej opieki medycznej, mimo braku wystarczających środków finansowych [10].
Państwo traci też w dłuższej perspektywie – zarówno w zakresie wpływów do budżetu, jak i zwiększonych kosztów zdrowotnych, zasiłków i pomocy społecznej. Brak systemu pomocy dla opiekunów rodzinnych, szczególnie w przypadku pacjentów z zaawansowanym otępieniem, może prowadzić do wcześniejszej instytucjonalizacji podopiecznych. To z kolei generuje wysokie koszty dla publicznych instytucji opieki długoterminowej. Efektywne wsparcie w domu, takie jak hospicjum domowe, mogłoby odciążyć inne instytucje.
Potrzeba zintegrowanego systemu.
Obecny system opieki nad osobami niesamodzielnymi charakteryzuje się rozbieżnością między ochroną zdrowia a pomocą społeczną, co nie zapewnia komplementarnej opieki. Konieczne jest stworzenie systemu zapewniającego zarówno dostęp do pomocy medycznej, jak i świadczeń opiekuńczych, wymagającego integracji i koordynacji na poziomie krajowym i lokalnym. System ten powinien wspierać opiekunów nieformalnych, dając im konkretne narzędzia, takie jak np. opieka wyręczająca, ułatwiając im godzenie pracy zawodowej z obowiązkami opiekuńczymi i rozwijając poradnictwo.
Potrzeba profesjonalnej diagnozy.
Adaptacja do zmian w codziennym funkcjonowaniu rodziny i pełnionych rolach, a także do zadań związanych ze sprawowaniem opieki, może sprzyjać odczuwaniu obciążenia opieką. Potrzeba zastosowania diagnozy i obserwacji własnej w celu wspierania opiekunów jest kluczowa ze względu na znaczny poziom stresu i trudności, jakich doświadczają opiekunowie osób przewlekle chorych, a jej wyniki, wraz z bieżącą samoobserwacją, kierują do kompleksowego systemu wsparcia. System ten obejmuje coroczne konsultacje medyczne, szeroki zakres szkoleń (medycznych, psychologicznych, praktycznych), wsparcie grupowe, opiekę wytchnieniową, usługi menedżera opieki, a także dostęp do świadczeń zdrowotnych i finansowych, by zapobiec wypaleniu opiekunów i zapewnić im oraz ich podopiecznym jak najwyższą jakość życia.
Opracowane narzędzie diagnostyczne, ankieta OCENA OBCIĄŻENIA OPIEKUNA, bazuje na Zarit Burden Interview i składa się z 22 stwierdzeń, które charakteryzują typowy stan osób sprawujących opiekę. Ankieta ta kwalifikuje problemy opiekuna do trzech głównych kategorii: “Negatywny obraz podopiecznego”, “Frustracje” i “Straty”. Pierwsza wymieniona kategoria problemów opiekuna obejmuje pytania numer 1, 4, 5, 6, 9, 11, 13 ankiety. Odnosi się do subiektywnego postrzegania osoby wymagającej opieki przez opiekuna, często w kontekście trudności i wyzwań wynikających z choroby. Diagnozowanie tego obszaru pozwala na zidentyfikowanie, w jakim stopniu opiekun postrzega podopiecznego jako źródło trudności, co jest sygnałem potencjalnego wypalenia i potrzeby interwencji, np. w postaci szkoleń z radzenia sobie z trudnymi zachowaniami. Kategoria “Frustracje” obejmuje pytania numer 2, 3, 8, 10, 12, 14, 20, 21, 22 ankiety. Odzwierciedla emocje i trudności wynikające z codziennego sprawowania opieki, które nie zawsze są związane bezpośrednio ze stanem podopiecznego, ale z własnymi odczuciami opiekuna (np. poczucia bezsilności i osamotnienia, stałego napięcia, nerwowości, apatii i pogłębiającego się smutku, negatywnej oceny siebie, świata i przyszłości). Ocena poziomu frustracji pozwala zidentyfikować opiekunów na wczesnym etapie obciążenia, zanim dojdzie do pełnego wypalenia, i skierować ich na odpowiednie szkolenia (np. dotyczące radzenia sobie ze stresem, umiejętności osobistych). Kategoria “Straty”obejmuje pytania numer 15, 16, 17, 18, 19 ankiety. Odnosi się do realnych i odczuwalnych strat w życiu opiekuna, które są konsekwencją sprawowania opieki i zaproponowania adekwatnych rozwiązań, takich jak opieka wytchnieniowa, wsparcie psychologiczne, pomoc w organizacji opieki czy informowanie o dostępnych świadczeniach finansowych. Podsumowując, wybór tych trzech obszarów diagnostycznych jest uzasadniony kompleksowym podejściem do problemu obciążenia opiekunów, którzy często doświadczają stresu, trudności adaptacyjnych i poczucia obciążenia. Opieka nad osobą przewlekle chorą, zwłaszcza z demencją, prowadzi do licznych konsekwencji na wielu płaszczyznach – od bezpośredniego radzenia sobie z objawami choroby (negatywny obraz podopiecznego) po osobiste doświadczenia wyczerpania i utraty (frustracje i straty). Zidentyfikowanie tych obszarów pozwala na wczesne rozpoznanie sygnałów narastającego obciążenia i wdrożenie wielopłaszczyznowego systemu wsparcia, w tym konsultacji medycznych, szkoleń, grup wsparcia, opieki wytchnieniowej oraz dostępu do świadczeń socjalnych i medycznych, by zapobiec wypaleniu i poprawić jakość życia opiekunów.
Filary dobrego życia.
Trzy filary dobrego życia – aktywność fizyczna, żywienie i psychika – są niezwykle istotne dla zachowania zrównoważonego życia, szczególnie w przypadku opiekunów osób niesamodzielnych. Obciążenie związane z długotrwałą opieką, często sprawowaną w pojedynkę, może prowadzić do poważnego zmęczenia i wypalenia psychofizycznego, dlatego dbanie o dobrostan w tych obszarach jest kluczowe dla zapobiegania wypaleniu i agresywnym zachowaniom ze strony opiekuna. Opiekun codziennie wykonuje szereg czynności higieniczno-pielęgnacyjnych, które wymagają sprawności i dobrej kondycji fizycznej. Regularna aktywność fizyczna wzmacnia odporność, wspomaga prawidłową przemianę materii, zwiększa siłę mięśni i poprawia samopoczucie. Prawidłowe żywienie ma fundamentalne znaczenie dla bieżącego stanu zdrowia i wpływa na ryzyko rozwoju chorób, zapobiega zmniejszeniu siły mięśniowej, upośledzeniu odporności, czy gorszej reakcji na ewentualne leczenie. Wszystkie te obszary są ze sobą ściśle powiązane; na przykład, prawidłowe odżywianie i aktywność fizyczna mogą pozytywnie wpływać na psychikę i zapobiegać depresji, a dobry stan psychiczny zwiększa motywację do dbania o zdrowie fizyczne i żywienie. Właśnie dlatego tak ważne jest kompleksowe i zintegrowane podejście do wsparcia opiekunów w tych trzech fundamentalnych filarach.
AUTOR: Prof. dr hab. Dorota Olszewska-Słonina, Katedra Patobiochemii i Chemii Klinicznej, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; dorolsze@cm.umk.pl
Bibliografia:
- Elżbieta Rafalska, 2019.Poradnik Opiekuna. Poradnik zawiera wybrane treści publikowane na portalu www.wsparciedlaopiekuna.pl.
- Paweł Zagożdżon, Piotr Bandosz, Roman Konarski, Łukasz Wierucki, Przemysław Ślusarczyk, Bogdan Wojtyniak, Tomasz Zdrojewski. Cz. I, rozdz. 2. Schemat doboru próby, 131-145. W: Badanie PolSenior2: Badanie poszczególnych obszarów stanu zdrowia osób starszych, w tym jakości życia związanej ze zdrowiem. GUMED, 2021; https://polsenior2.gumed.edu.pl/66095.html
- Czekanowski, P., 2002. Rodzina w życiu osób starszych i osoby starsze w rodzinie. W: B. Synak, red. Polska starość. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 140–72.
- Chiatti, C., Melchiorre, M. G., Di Rosa, M. i wsp., 2013. Family Networks and Supports in Older Age. W: C. Phellas, red. Aging in European Societas. New York: Springer Science + Business.
- Czekanowski, P., 2002. Rodzina w życiu osób starszych i osoby starsze w rodzinie. W: B. Synak, red. Polska starość. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 140–72.
- PolSenior1 – multidyscyplinarny projekt poświęcony medycznym, biologicznym, społecznym i ekonomicznym aspektom demograficznego starzenia się społeczeństwa, rozpoczęty w roku 2007.
- PolSenior2 to ogólnopolskie badanie stanu zdrowia osób starszych, ich sytuacji społeczno-ekonomicznej oraz jakości życia. Przeprowadzono je w ramach Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020 i przebadano reprezentatywną względem wieku, płci i miejsca zamieszkania grupę prawie 6000 osób w wieku 60-106 lat.
- OECD – Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-operation and Development) – organizacja międzynarodowa o profilu ekonomicznym, skupiająca 38 rozwiniętych i demokratycznych państw, utworzona na mocy Konwencji o organizacji współpracy gospodarczej i rozwoju, podpisanej w Paryżu przez 20 państw 14 grudnia 1960.
- Curnow, E., Rush, R., Macivier, D. i wsp., 2019. Exploring the needs of people with dementia living at home reported by people with dementia and informal caregivers: a systematic review and Meta-analysis. Aging & Mental Health, 25, 3, s. 397–407.
- Badanie Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny – Państwowy Instytut Badawczy, 2025. Raport “Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania – 2025”. https://www.pzh.gov.pl/raport-sytuacja-zdrowotna-ludnosci-polski-i-jej-uwarunkowania-2025/
#FunduszeUE #FunduszeEuropejskie
„Materiał powstał w ramach projektu partnerskiego pn. Opieka długoterminowa – kształcenie kadr Etap I- dofinansowanego ze środków Unii Europejskiej.„